1839 yılı ve sonrası tarihçiler tarafından Tanzimat Dönemi olarak adlandırılır. Kişi hak ve hürriyetlerinin, halkın can ve mal güvenliğinin devlet garantisine alındığı bu dönemde hak temelli arayışlar yükselişe geçti. 1908-1918 aralığında Osmanlı sosyalistleri ile Osmanlı işçileri arasında ilk temaslar kurulmuş; özellikle 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Ateşkesi’nden sonra Bolşevik İhtilali’nin rüzgarlarıyla İstanbul’da sol hareketler etkinlik kazanmış ve kökleri Tanzimat devrine kadar inen işçi kesimleriyle sol çevrelerin yakınlaşma süreci ivmelenmişti
Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan bu konjonktür içinde işçi örgütlenmeleri sürmüştü. Ethem Nejat gibi radikal kişilerin rehberliğinde solun etkisi altına giren Almanya’daki Türk işçi ve öğrencileri Türkiye İşçi ve Köylü Partisi’ni kurmuşlar ve daha sonra İstanbul’da Türkiye İşçi Derneği’nin kurulmasına öncülük etmişlerdi. Bu arada çoğu Rum ve Ermenilerden oluşan bir grup ise Beynelmilel İşçiler İttihadı’nı ortaya çıkarmışlardı. Diğerleri bir kenara bırakılırsa yeni bir devre uzanan dönemece, Marksist eğilimli ve Sovyet Rusya ile bağlantılı bu iki dernek dışında 1922’de kurulmuş olan İstanbul Umum Amele Birliği ile girilmişti.
Dolayısıyla Türkiye’de erken Cumhuriyet devri, birikimi yakın geçmişe dayanan bir işçi yapılanması mirasını devralmıştı. Amele Birliği’nin kapatılmasından sonra kurulan Amele Teali Cemiyeti (ATC) ise devraldığı bu mirasla yeni devrin hemen başlarında işçileri temsil eden yaygın ve etkin bir örgüt olarak ortaya çıkmıştı.
1924 yılında, Türkiye’de Ankara merkezli şekillenen yeni yönetim anlayışının paralelinde İstanbul’daki cemiyet ve derneklerde yeni yapılanma arayışlarına yönelindiği bir sürece denk düşmekteydi. Bu çerçeve içinde İstanbul Şehremaneti/Belediyesi tarafından şehrin iktisadi gelişimi için esnaf cemiyetlerinin lonca kimliğinden kurtarılarak dayanışma, yardımlaşma ve karşılıklı çalışma ilkelerine dayanan bir kooperatif/ortaklık şirketi haline dönüştürülmeleri yönünde de bazı çalışmalar yürütülmüştü. Cemiyetlerin yeniden yapılandırılmaya çalışıldığı bu dönemde, Cemiyetler Kanunu’nun birliklerin varlığını kabul etmediği gerekçesiyle, kökleri 1922 sonlarına kadar inen Amele Birliği’nin feshedilmesine karar verilmişti.
Türkiye Amele Teali Cemiyeti, ilk toplantısını 29 Ağustos 1924’te yapmıştı. Halk Fırkası adına Dumlupınar’daki törenlere katılan Refik İsmail Bey bu toplantıda bulunamamış ve Kalafatyeri’ndeki genel merkezde düzenlenen toplantıya Katib-i Umumi [Genel Sekreter] Mühendis Abdi Recep Bey başkanlık etmişti. Toplantıda, cemiyetin 12 Eylül 1924’te resmi açılışının gerçekleştirilmesi ve bir kongre organizasyonuna gidilmesi kararları alınmıştı.
Yılın sonlarında İstanbul’daki her türlü cemiyetin toplam sayısı 300’ü aşmıştı. Bu artışa paralel yapılan incelemede bunların ancak 123’ünün gereken kuruluş işlemlerini tamamlayarak resmiyet kazandığı belirlenmişti. Kuruluş işlemlerini tamamlamayanların ise kapatılmaları öngörülmüştü. İşçi örgütlenmeleri ise ilerleyen tarihlerde de devam edecek ve çeşitli işçi oluşumlarıyla ATC’nin yeni şubeleri kurulacaktı.
Cumhuriyet, 20 Ekim 1927 tarihli sayısında ATC merkezi ile Beyazıt, Aksaray, Yedikule, Haliç ve Beşiktaş’ta bulunan şubelerinin güvenlik güçlerince görülen lüzum üzerine kapatıldıklarını ve cemiyetin evraklarıyla defterlerine incelenmek üzere el konulduğunu haber yapmıştı. Gazetenin açıklaması, cemiyetin kuruluş maksadı ile girişim ve çalışmaları hakkında yapılan incelemelerde bazı usulsüzlüklere rastlandığı doğrultusundaydı.
Amele Teali Cemiyeti kapatılmadan önce uzun süre işçi hareketlerine yön vermiş, 1 Mayıslarda önde gelen organizasyonlara imza atmıştı. Yaz aylarından sonbahara kadar postacıların iş bırakma eylemi, Ortaköy Tütün Ambarı kadın işçilerinin protestoları ve İstanbul Şehremaneti çalışanlarının bir günlük grevleri gerçekleşmişti. İşçilerin mücadelesinde dernekleşerek grev ve protestolarda önde gelen hak savunucularından olması tarihimizdeki önemli ve işlevli örgütlenmelerden birisidir. Ayrıca cemiyet mesai kanunları, kamusal alanda var olan işçiler konusunda da çalışmalar yürütmüştü.
*MALKOÇ, Eminalp, ‘ERKEN CUMHURİYET DÖNEMİNDE İŞÇİ SINIFINA “RESMİ” BİR BAKIŞ AÇISI: CUMHURİYET GAZETESİNİN GÖZÜNDEN AMELE TEALİ CEMİYETİ’, III. Uluslararası İşçi ve İletişim Konferans, 2012.