İnternet, sosyal mecraların kullanımı ile kullanıcı yaşının giderek düşmesi pek çok sorunu da beraberinde getirdi. Bunlardan biri de çocukların rızası olmadan ebeveynleri tarafından sosyal medyada yapılan paylaşımlar. BirGün’e konuşan Prof. Dr. Sevcan Karakoç ve Avukat Süreyya Kardelen Yarlı çocukların mahremiyetlerinin ebeveynlerin sosyal medya paylaşımlarıyla ihlal edildiğine dikkat çekti.
ÖZERKLİĞE ZARAR VERİR
Doğuş Üniversitesi Psikoloji Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sevcan Karakoç, çocukların henüz sağlıklı muhakemesi yokken ebeveyni istediği için duygusal yanlılıkla izin verdiği fotoğraf ve video paylaşımlarının çocuk mahremiyeti ihlali olduğuna dikkat çekti. Karakoç şunları söyledi: “Çocuklar ebeveynlerinden böyle bir davranışı deneyimlediklerinde güvenleri sarsılır. İnsan ilişkilerinde şüpheci veya kapalı olabilirler, güven sorunu yaşayabilirler. Çocuklarımıza mahremiyet eğitiminde izin ve onay vurgulanırken, ebeveynleri olarak bunun ihlal edilmesi çocuktaki özerklik duygusuna zarar verir.”
Dijital platformlarda çocuklara ‘erişkin minyatürü’ olarak davranıldığını vurgulayan Karakoç, “Annesi ile bir örnek giyinen ve makyaj yapan kız çocukları, babası gibi oyun videosu çekerken küfürleşen erkek çocukları gibi görüntülerle karşılaşıyoruz. Bunlar çocukları yaşıtı gibi davranmaktan uzaklaştırıp erkenden erişkin içeriklere maruz kalmasına sebep olur. Bu da çocukların ebeveyn yoluyla istismara açık hale gelmesine neden olur” dedi.
ÇALINAN ÇOCUKLUK
“Üretilen içeriğin sunulduğu platformlar beğeni alma, izlenme, paylaşılma gibi ölçütlerle değerlendiriliyor. Çocuktaki sahte kimlik bu beğeni ve onay ile belirlenmeye başlıyor” diyen Karakoç şunları kaydetti: “Çocuklar izlenme oranı düşük bir içerikten dolayı ‘ebeveynini memnun etmediğini’ düşünüp suçlu hissedebilir ya da içerikteki durumundan dolayı utanç duyabilir. Hayatta başarılı olmayı beğeni alma ile ilişkilendirir. Bunlar da çocukta düşük özsaygıya ve kendilik algısında yetersizliğe neden olur. Erken dönemde yoğun suçlulukla uğraşan zihinlerin eğitim hayatları olumsuz etkilenebilir.”
Durumu ‘çalınmış çocukluk’ olarak nitelendiren Karakoç, “Çocukların, çocuk yaşantısı sürmesi gerekirken izlenme derdine düşmesi, yaşıtları gibi davranması gerekirken bir sosyal medya ünlüsü olması, mahremiyetinin ihlali ve emek sömürüsüdür. Çocuklar, bir kazanç sağlamasa da ebeveynleri tarafından koşulsuz kabul göreceğini ve sevileceğini bilmelidir. Ekonomik kazanç işin içine girince bu temel sarsılır. Son 5 yılda dijital içeriklerle para ve statü kazandıkları için okul hayatına devam etmek istemeyen gençlerin artışı dikkat çekicidir. Hazırcılık, ucuz emek ve hızlı para kazanma yolu olarak dijital ürünleri övmemeliyiz” diye konuştu.
ÇOCUK EMEĞİ GÖRÜLMÜYOR
Kayseri Erciyes Üniversitesi’nden Yasemin Cıngı, YouTuber çocukları izleyen çocukların dijital dünyayı nasıl anlamlandırdıklarını araştırdı, 19 çocuk ve 16 ebeveynle görüştü. Cıngı şu tespitlerde bulundu: “YouTube’un izleyici kitlesi ve içerik üreticilerinin önemli kısmı çocuklar oluşuyor. Videoların çoğu çocuk emeği ile oluşturuluyor. Çocuklara göre YouTuber çocuklar zor şartlar altında çalışmamakta, lüks otellerde tatil yapmakta, havuzlu evlerde eğlenceli videolar çekmekte ve para kazanmaktalar." Katılımcı çocuklar şunları söyledi:
“Kitap okumadığım günlerde annem interneti yasaklıyor. Kendimi taş devrinden çıkmış gibi hissediyorum.” (12 yaşında)
“YouTube’da ünlü olan çocuklar baya para kazanıyor. Her like para demek.” (10 yaşında)
“Ünlü YouTuber olmayı, yüz bin takipçim olmasını çok isterdim. Okula girdiğimde beni ve videolarımı konuşsunlar isterdim.” (10 yaşında)
“Bence tatil ve otel paralarını YouTube’dan kazanıyorlar, Lina’nın 3 milyon, annesinin 2 milyon takipçisi var. YouTube plaketlerinden kazanıyorlar bir de parayı, mesela bin olunca gümüş en düşük, sonra altın sonra elmas geliyor. Bunu onlardan öğrendim, ‘elmas plaket aldık’ diyorlar.” (9 yaşında)
VELAYET HAKKI SINIRSIZ DEĞİL
İstanbul Barosu Çocuk Hakları Merkezi Üyesi Avukat Süreyya Kardelen Yarlı, ailelerin çocukları dijital içerik üreticiliğinde özne olarak kullanmasının hukuki bir sorun olduğuna dikkat çekti.
Karlı şöyle konuştu: “Ebeveyn olmak sınırsız velayet hakkı tanımamaktadır. Türk Medeni Kanunu gereğince bu tür paylaşımlar velayet hakkının kötüye kullanılması sayılmakta olup devlet ağır tedbirler uygulamakta, gerekirse çocuğun velayet hakkını kaldırmaktadır. Bu çocukların 15 yaşından sonra dava açma ve kendileri üzerinden kazanılan paralar varsa bunun akıbetini sorma hakkı bulunmaktadır. Çocuğun dijital dünyada ‘unutulma hakkı’ olduğunu da unutmamalıyız. Bu çocuklar dijital mecrada adeta bir emek sömürüsüne dahil edilmekte ve bundan ebeveynler kazanç sağlamaktadır. Kazanılan paraların ne kadarı çocuk için harcanmakta ya da çocuk için açılan bir hesapta tutulmakta gibi sorular havada kalmaktadır.
2018’de İtalya’da 16 yaşındaki bir çocuk, rızası olmaksızın fotoğraflarını sıklıkla sosyal medyada paylaşan annesine karşı açtığı davayı kazandı. Mahkeme, çocuğun kişilik haklarının korunması amacıyla annenin paylaşımları silmesi gerektiğine hükmetti. Buna dair vakalar henüz Türkiye’de hukuki zeminde yer almasa da bu tür davaların açılması için mevzuatımızda bir engel yok. Z kuşağı ve sonradan gelen neslin yetişkin olduktan sonra önümüzdeki 10-15 yıl içinde ülkemizde de bu tür davalar açacağını düşünüyorum. Ebeveynler çocuklarla ilgili illa paylaşım yapacaksa çocuğun adı, adresi, okulu, kursu gibi bilgileri asla eklememeli. Ayrıca çocukları içerik üreticiliğinde özne olarak kullanmamalı, çocukların çıplak ya da yarı çıplak görüntülerini asla paylaşmamalı ve çocuğa dair paylaşım yapılan hesabı gizli olarak kullanmalıdır.”
UNUTULMA HAKKI NEDİR?
Dijital hafızada yer alan bireylere ait rahatsız edici her türlü kişisel içeriğin, yine bireylerin talebi üzerine bir daha geri getirilemeyecek biçimde ortadan kaldırılması veya silinmesi olarak tanımlanır. Google 2014’ten bu yana unutulma hakkı kapsamında oluşturduğu digital formla başvuruları kabul etmektedir.
